  De Hollanders
van Nagasaki...
In 1993 maakten Rob Ruggenberg en fotograaf Piet den Blanken een reis langs tien voormalige Nederlandse koloniën en handelsposten.
Zo kwamen ze ook in Japan, in Nagasaki, de stad die in 1945 werd gebombardeerd met een atoombom 
Nagasaki was een stad waar Nederland een eeuwenoude band mee had.
En helaas was het ook de stad waar in de oorlog Nederlandse dwangarbeiders meedogenloos werden afgebeuld en soms vermoord.
Hieronder staat hun reportage, die in een aantal Nederlandse en Belgische kranten werd gepubliceerd.
Waarom Nederlandse ex-krijgsgevangenen betalen voor de herbouw van Desjima
Nederlandse uitzonderingen in Japan
Door Rob Ruggenberg
Ingeklemd tussen de Inasa-brug over de Urakami-rivier en de spoorweg in Nagasaki ligt een kleine parkeergarage. Daarnaast, waar nu grimmige, gehelmde mannen in een wachtpost de toegang tot Mitsubishi bewaken, was toen de ingang van het concentratiekamp.
Verder herinnert niets meer aan Fukuoka 14, het beruchte krijgsgevangenenkamp van Nagasaki, waar 159 afgebeulde en uitgemergelde Nederlandse kijgsgevangenen op 9 augustus 1945 meemaakten hoe boven hun hoofd een atoombom ontplofte.
Het is bitter koud, het stormt en bovendien begint het te sneeuwen als we hier rondlopen. Het past er goed bij. Dit is geen prettig oord en zal dat ook nooit worden. Dat Nederlanders in deze stad al bijna vierhonderd jaar lang een uitzonderingspositie innemen, doet daar weinig aan af.
 De Nederlandse krijgsgevangenen van Fukuoka 14 moesten op de Mitsubishi-scheepswerven arbeid verrichten. Dat zijn ze bij dit enorme bedrijf kennelijk vergeten, want Noritaka Tanaka directeur algemene zaken, die ons omstandig de geschiedenis van Mitsubishi uit de doeken doet, zegt: "Dwangarbeiders? In de oorlog? Bij ons? Daar weet ik niets van." En daarna valt een nogal pijnlijke stilte.
Oud is fout - een gedachte die sommige Nederlanders wel eens bekruipt als ze oudere Duitsers tegen het lijf lopen, dringt zich hier in Nagasaki aan de lopende band op. Wie of wat deugt er nog in deze stad, waar de meesten proberen elke herinnering aan de oorlog uit te poetsen?
Multinational
Mitsubishi is uitgegroeid tot een van de allergrootste bedrijven van Japan - een multinational die de meest uiteenlopende zaken fabriceert: van supertankers tot textiel, van auto's tot liften, van elektrische turbines tot windmolens, van horloges tot sanitair. "En Nikon is ook van ons", zegt directeur Hiramatsu als de fotograaf zijn camera tevoorschijn haalt.
Niet dat wij ook maar iéts op zijn scheepswerf mogen fotograferen. "Nee, dat kunnen we u helaas niet toestaan".
 Dat Nederlandse krijgsgevangenen bij Mitsubishi dwangarbeid moesten verrichten is extra schrijnend omdat het ook juist Nederlanders waren die meer dan een eeuw geleden aan de wieg stonden van deze super-onderneming. Op uitdrukkelijk verzoek van de Japanse shogun stuurde de Nederlandse regering in 1857 een groep experts naar Nagasaki om daar een scheepswerf naar Nederlands model op te zetten
Hendrik Hardes uit Rotterdam, marine-officier en kundig machinist, nam bovendien twee Nederlandse oorlogsschepen voor Japan mee. Die vormden het begin van de Japanse oorlogsvloot. Hij had verder 37 Nederlandse officieren bij zich, die in Nagasaki een marine-officiersopleiding  op poten zetten. Die is er nog altijd.
Toen de werf in snel tempo schepen begon af te leveren ging Hardes terug naar huis. Een paar jaar later, in 1884, nam een zekere Yataro Iwasaki, een kleine Japanse reder met grote ideeën, de scheepswerf over van de regering. Dát is de oorsprong van het huidige miljardenbedrijf Mitsubishi.
Asbak
Samen met directeur Hiramatsu zoeven we nu in een Mitsubishi bedrijfs-limousine over de werf, tussen in aanbouw zijnde supertankers door, naar een oud gebouw waarin een bedrijfsmuseum is gevestigd. Daar bewaart Mitsubishi nog altijd de asbak van oprichter Hendrik Hardes, zijn stoofje en de rode bakstenen die hij de Japanners leerde bakken en waarvan de werf werd gebouwd. "Wij zijn die meneer Hardes veel dank verschuldigd", zegt de directeur.
Dat mag-ie wel zeggen: de grote zege in de slag in 1904 tegen de Russen hebben de Japanners voor een niet onbelangrijk deel aan de Nederlanders te danken. Als je erover nadenkt, geldt dat ook voor de zege in de Slag in de Javazee waarbij Japan het grootste deel van de Nederlandse oorlogsvloot in de grond boorde.
 Vlak naast deze relikwieën staat de allereerste scheepsbouw-machinerie die Mitsubishi in Nederland bestelde (bij Wilton Fijenoord in Rotterdam) - en die zij daarna ijverig kopieerde. Ook dat is navrant, omdat diezelfde scheepswerf Wilton Fijenoord in de vorige eeuw de moordende concurrentie met datzelfde Mitsubishi niet meer aankon en failliet ging.
Krijgsgevangenen
De oude foto's in het bedrijfsmuseum tonen wel de 84 gigantische oorlogsschepen die Mitsubishi voor en tijdens de oorlog bouwde, en ook de fanatiek ogende werknemers uit die dagen - maar niét de geallieerde krijgsgevangenen die er als slaven te werk waren gesteld. Niemand kan, of wil, zich dat kennelijk meer herinneren. Zouden prinses Beatrix en prins Claus die, blijkens een andere foto, uit 1970, lachend een bezoek aan de werf brachten, het wel geweten hebben?
Tijdens de oorlog kreeg Mitsubishi dringend behoefte aan kundige werkkrachten. Daarom bouwden ze er in 1943 kamp Fukuoka 14, en stopten ze er 550 Nederlanders in die zij in het toenmalige Nederlandsch-Indië krijgsgevangen hadden gemaakt. Later kwamen daar nog eens tweehonderd andere geallieerden bij: Amerikanen, Britten en Australiërs.
Discutabel
Dit zijn Nederlandse cijfers; volgens Japanse bronnen ging het om kleinere aantallen. Maar die Japanse cijfers zijn discutabel: zo wordt bij de meeste overlijdensgevallen als doodsoorzaak 'onbekend' vermeld. Degenen die het overleefd hebben weten wel beter. Gorilla, Jan de Mepper en Groene Duivel waren enkele van de veelbetekende bijnamen die de Nederlandse slaven aan hun Japanse ploegbazen gaven.
 In de zomer van 1945 werd Nagasaki en vooral Mitsubishi meermalen gebombardeerd, soms wel door driehonderd vliegtuigen tegelijk. Ook de fabriek vlak naast het kamp werd getroffen, en er vielen veel slachtoffers onder de krijgsgevangenen.
1 augustus 1945
Volgens een telling op 1 augustus 1945 waren er op die dag nog 159 Nederlanders in leven, plus zestien Britten en 24 Australiërs. Acht dagen viel de atoombom
Tijdens onze autorit over de enorme scheepswerf vertelt directeur Hiramatsu hoe Mitsubishi op die verschrikkelijke 9de augustus 1945 de dans ontsprong.
De atoombom die de Amerikaanse B-29 bommenwerper aan parachutes naar beneden gooide, kwam niet op de oorlogswerf terecht zoals de bedoeling was, maar dreef als gevolg van de sterke wind een paar kilometer weg.
 Daardoor bleven grote delen van Mitsubishi gespaard, maar in de plaats daarvan stierven 73.884 bewoners van de stad Nagasaki en omgeving. Bovendien vielen er 74.909 gewonden, en vloog éénderde van de stad in brand.
"Ik was toen nog niet geboren", zegt directeur Hiramatsu op gedragen toon, "maar mijn ouders hebben het állemaal meegemaakt"
Riolen
Wie het ook meemaakten waren de geallieerde krijgsgevangenen. Sommigen sprongen met hun verbrande lichaam in het zilte rivierwater of kropen in de riolen, om af te koelen. Maar het slechte mikken van de Amerikaanse piloot redde veel alle Nederlanders het leven. Ongeveer tien van hen stierven direct of in de weken daarna. Wel werden de anderen bijna allemaal gewond
.
In het stoffige Atoombom-museum van Nagasaki, gebouwd op de plaats waar de bom viel, vinden we na lang zoeken op de vierde verdieping een kleine afdeling 'foreign victims: buitenlandse slachtoffers. Er hangen foto's (uit een Japanse oorlogspropagandafilm) van Nederlanders die kerstfeest vieren, biddende Nederlanders, etende Nederlanders en werkende Nederlanders.
Ontsnapping
Dat die Nederlanders dwángarbeiders waren wordt verzwegen - net als veel andere zaken. Wie de oorlog begon, waarom de oorlog werd gevoerd: er is geen Japanner die het weet en dit museum maakt hem of haar daarover geen steek wijzer. Zelfs het feit dat Japan na deze atoombom capituleerde wordt vermeden. Hier heet het dat Japan "eindelijk kans zag aan om de oorlog te ontsnappen".
In het gastenboek van het Atoombom-museum betuigen buitenlanders daar hun ontstemming over. Het wemelt er van de opmerkingen als "Jullie hebben niets geleerd", "Zolang jullie blijven ontkennen kan ik niet vergeven", en "Nu ik dit heb gezien concludeer ik: Japan kreeg wat het verdiende".
Eilandje
 Maar sommige Japanners weten wél dat ze oorlog verloren hebben. Dat merken we de volgende dag als we rondzwerven op de plaats waar de Japanners in 1639 het eilandje Desjima in de baai van Nagasaki bouwden
In dat jaar 1639 stuurde Japan alle Portugezen het land uit, omdat die naar hun zin te veel missie-activiteiten ontplooiden. Japan keerde zich naar onze VOC, die protestant was en minder fanatiek, en die het bovendien uitsluitend om de handel te doen was.
En kort daarop liet Japan een bamboe-gordijn zakken tegen de vijandige buitenwereld. Een ondoordringbaar gordijn dat effectiever was dan het ijzeren. Het land ging compleet op slot.
Nederland kreeg als enige buitenlandse natie toestemming op Desjima een handelspost te vestigen. Desjima werd het Japanse kijkgaatje naar Nederland - en daarmee naar de rest van de wereld. Dat bleef ruim twee eeuwen lang zo.
Ook deze dag is het guur en sneeuwt het weer als we samen met woordvoerder Kazunori Sato van de gemeente Nagasaki in het voormalige Desjima zoeken naar sporen van die vroege Nederlandse aanwezigheid. Die zijn, op een oud kanon en wat dubieuze straatstenen na, niet te vinden.
Dat komt ook omdat twee grote branden, in 1798 en 1859, de mooie oude gebouwen op het voormalige eilandje hebben verwoest. De atoombom maakte vervolgens een eind aan wat sindsdien was herbouwd , en wat er na de bom is neergezet is niet veel soeps.
Nabouwen
Kazunori Sato zegt dat de stad Nagasaki druk doende is de panden en de grond in de wijk aan te kopen. De oorspronkelijke grootte van het waaiervormige eiland bedroeg bijna 15.000 m²: ruim 70 bij 180 meter. "We hebben al 70 procent in handen", zegt hij. "Als we alles hebben, zullen we de huidige bebouwing slopen. En daarna gaan we de dertig Hollandse huizen die destijds op Desjima stonden precies nabouwen."
 Restaureren kunnen Japanners niet, maar nabouwen, daar zijn ze goed in - dat hebben we wel gezien in Huis Ten Bosch Stad, dat vlak buiten Nagasaki uit de grond is gestampt.
Daar is ultieme kitsch ontstaan door het minitieus imiteren van honderden historische Nederlandse panden, zes kilometer grachtengordel, replica's van VOC-schepen, windmolens, kastelen, bollenvelden en het koninklijk paleis Huis ten Bosch
Betalen
Japanse zakenlieden hebben in Huis Ten Bosch Stad maar liefst 3 miljard euro geïnvesteerd, hetgeen de vraag oproept wie dat nieuwe Desjima gaat betalen.
Meneer Sato's antwoord doet ons stom staan van verbazing: "Eigenlijk doet Nederland dat."
Hij vertelt over een 'regeling' die voor ons geheel nieuw is, en dat vermoedelijk ook zal zijn voor de ex-gevangenen van Fukuoka 14: "Kijk, omdat wij de oorlog hebben verloren, moesten wij aan Nederland smartegeld betalen. Maar voor Nederland hoefde dat niet. Nederland zei tegen ons: 'Herbouw Desjima maar, dan zijn wij tevreden'. Dus dat gaan we doen."
Dat Nederlandse ex-gevangenen van Japanse concentratiekampen nog altijd van Japan schadevergoeding eisen voor het ondergane leed, is meneer Sato niet bekend. Wij zeggen dat de 'regeling' er eigenlijk op neerkomt dat niet 'Nederland', maar deze ex-dwangarbeiders betalen voor de herbouw van Desjima tot een toeristisch project.
 Meneer Sato weet niet goed raad met die opmerking. Hij kijkt ongelukkig en zegt niets, en dat is misschien ook maar het beste ook.
Noot: Dit artikel werd geschreven in 1993. Sindsdien zijn de plannen inderdaad verwezenlijkt. Desjima is helemaal nagebouwd, en ziet er in 2013 weer (bijna) net zo uit als in de tijd van de VOC
Kerkhof
Laat op de middag lopen we met meneer Sato over de stille, kleine 'Hollandsche Begraafplaats', die een eindweegs op de Inasa-berg ligt. Er liggen tientallen graven. Het oudste graf lijkt dat van een zekere Thomas van Triet te zijn, kapitein van het zeilschip Roosenburg, die op 16 oktober 1787 in Desjima overleed.
De concentratiekamp-gevangenen van Fukuoka 14 cremeerden hier vlakbij, achter een tempeltje, hun doden. Daar is geen teken van overgebleven, of het zou dat rijtje kleine, identieke kruizen moeten zijn. Op de plattegrond van het kerkhof die meneer Sato bij zich heeft is niet terug te vinden wie daar begraven zijn.
De lucht breekt, de zon komt door. We staan zwijgend bij die eenvoudige, anonieme kruizen, aan de rand van de 'Hollandsche Begraafplaats'. De graven kijken uit over de plaats waar de bom viel, over de Mitsubishi-scheepswerven - en over Desjima.
Oude foto van het eilandje Desjima, in de Baai van Nagasaki. Meer dan 200 jaar lang had de VOC hier een handelspost.
 Meer weten?
 Wil je meer weten? Bestudeer zelf de bronnen (boeken en artikelen), die schrijver Rob Ruggenberg over dit onderwerp heeft gelezen.
|
